Avg‘anova Zilola Xusomiddinovna

AMIR TEMUR  DAVRIDA ILM VA FAN 

Avg’anova Zilola Xusomiddinovna

Annotatsiya: Ushbu maqola Amir Temurning ilm va fan sohasidagi roli hamda u tomonidan bu yo‘nalishda ko‘rsatilgan homiylikni o‘rganishga qaratilgan. Temur nafaqat harbiy qo‘mondon, balki ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishga ham katta hissa qo‘shgan shaxs sifatida tarixda qolar edi. Uning davrida Samarqand ilmiy markazga aylangan, astronomiya, matematika, tibbiyot va boshqa sohalarda yirik yutuqlar amalga oshirilgan. Amir Temurning ilm-fanga bo‘lgan e’tibori va homiyligi, ilmiy izlanishlarga katta turtki berib, ularni rivojlantirishga xizmat qilgan. Maqolada shuningdek, Temurning ilm-fan va madaniyatga qo‘shgan hissasi, uning ilmiy va madaniy merosi ta’riflanadi.

Kalit so‘zlar;Amir Temur, ilm-fan, madaniyat, homiylik, Samarqand, astronomiya, matematika, tibbiyot, ilmiy markaz, ilmiy yutuqlar, tarixiy meros, fan rivojlanishi,

          Abstract: This article is aimed at studying the role of Amir Temur in the field of science and technology and the patronage he provided in this direction. Temur will remain in history not only as a military commander, but also as a person who made a great contribution to the development of science and culture. During his time, Samarkand became a scientific center, major achievements were made in astronomy, mathematics, medicine and other fields. Amir Temur's attention and patronage to science gave a great impetus to scientific research and served to develop them. The article also describes Temur's contribution to science and culture, his scientific and cultural heritage.

          Keywords: Amir Temur, science, culture, patronage, Samarkand, astronomy, mathematics, medicine, scientific center, scientific achievements, historical heritage, development 

Аннотация: Целью данной статьи является изучение роли Амира Темура в области науки и покровительства, оказанное им в этом направлении. Темур войдет в историю не только как полководец, но и как человек, внесший большой вклад в развитие науки и культуры. При нем Самарканд стал научным центром, были достигнуты большие достижения в астрономии, математике, медицине и других областях. Внимание и покровительство Амира Темура науке дали большой толчок научным исследованиям и послужили их развитию. В статье также описан вклад Тимура в науку и культуру, его научное и культурное наследие.

Ключевые слова: Амир Темур, наука, культура, меценат, Самарканд, астрономия, математика, медицина, научный центр, научные достижения, историческое наследие, развитие науки

Jahon sivilizatsiyasiningbeshiklaridanbirihisoblanganMarkaziyOsiyotarixidailm-fan va madaniyatni davlat boshqaruvida ma’naviy ozuqa deb hisoblagan hukmdorlar juda ko‘p o‘tgan. Mintaqadagi IX-XII asrlar yuksalishiningdastlabkivakilipoytaxtiBuxorobo‘lgan davlat asoschisi Ismoil Somoniy (849-892-907 yy) ilm fan ahllariga alohida hurmat ko‘rsatish an’anasini boshlab bergandi. Buyuk hukmdor avvalo olimlarning podshoh oldida yer o‘pib tazim qilish odatini man etdi.Ular orasidan diniy va dunyoviy ilmlarda yuksaklikka erishganlariniqadrlab “ustod” maqominiberdi. IsmoilSomoniydavridanboshlabolimu-fuzalolar davlat ishlarini boshqarishda maslahatchi sifatida qatnasha boshladilar va “shayxul islom” martabasiga erishdilar. Keyinchalik esa Islom dunyosida olimlarni “donishmand” deb atash tamoyilga kirdi.[1]

         XIV-XV asrlar Turon zaminida yuz bergan yuksalish esa Sohibqiron Amir Temur (1336; 1370-1405)ning muborak nomi bilan bog‘liq. Amir Temur Movarounnahrni mo‘g‘ul bosqinchilari zulmidan ozod qildi, hozirda mavjud bo‘lgan 27 mamlakat sarhadlarini o‘zida birlashtirgan ulkan saltanatga asos soldi. Buyuk saltanatni poytaxti Samarqandni, ruhiy va ma’naviy tayanchi bo‘lgan “ikkinchi -119- poytaxt” Buxoroni ilm-fan markaziga aylantirishdek xayrli ishida kuch-quvvatini ayamadi. Amir Temurning tanbehlarida: “Aqli raso va hushyor kishilardan kengashu tadbir so‘rab, fikrini bil”, “Kimki oqilona gapni erlarga xos shiddat bilan so‘zlasa ham unga quloq sol”, “Birovdan yomonlik axtarma aytsalar ishonma” kabi hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan qoidalar mavjudligi, bobokalonimizning o‘ta ulug‘vorligidan dalalat berib turibdi. Amir Temur o‘z avlodlari Muhammad Tarag‘ay (Ulug‘bek) va Zahiriddin Muhammad Boburlardek ilm-fan bilan shaxsan shug‘ullangan bo‘lmasa-da ilm ahliga o‘zgacha hurmat-ehtirom bilan qaragan[2].   

Ma’naviy va moddiy madaniyatining rivojlanishi quvvai hofizasi kuchli bo‘lgan shaxslar tufayli ekanliligini hukmdor chuqur idrok etgan. Shuning uchun “Temur tuzuklari”da farzand va nabiralariga o‘gitlar qilib: “Baxtli farzandlarim va qudratli nabiralarimga ma’lum bo‘lsin kim men sayyidlar, ulamo, mashoyix, oqilu-donolar, muhaddislar, tarixshunoslarni sara va etiborli odamlar hisoblab, izzatu hurmatlarini o‘rniga qo‘ydim”, – deb fikr bildiradi. Amir Temur davri tarixchisi Ibn Arabshoh o‘zining “Ajoyib ul-maqdur fi tarixi Temur (“Temur tarixida taqdir ajoyibotlari”) nomli kitobida xabar berishicha uning davrida saroyda ilohiyot olimlari, fiqhlar, riyoziyot (matematika), falakiyot (astronomiya), tibbiyot (meditsina), falsafa, tarix, musiqashunoslik, ilmu aruz fanlarining yetuk nomoyondalarini to‘plangan.[3] 

Amir Temur diniy va dunyoviy ilm ahllarining mashvarat hamda muloqotlarini uyushtirgan. Olimu-fuzalolarni suhbatga chorlagan. Hukmdor ular oldiga taxtdan tushib kelardi, ko‘p masalalarda o‘zidan boshqacha fikrlaydigan mashoyixlarga sovg‘a-salomlar ulashgan. Uning faoliyati asosan saltanatni boshqarishi, harbiy safarlar bilan bog‘liq bo‘lsa-da, vaqti vaqti bilan donishmandlar suhbati orqali turli ilmlardagi yangiliklardan xabardor bo‘lardi. Ibn Arabshoh Amir Temur xislatlari haqida yozar ekan: “U tabiatan masxaraboz va shoirlarni yoqtirmas, aksincha olimlarni o‘ziga yaqin tutardi”, – deb fikr bildiradi. Uning saroyida ilohiyot olimlari Jaloliddin Ahmad al-Xorazmiy, Mavlono Ahmad, fiqh olimlari Abdulmalik, Isomiddin va Shayx Shamsuddin Muhammad Jazoiriy, musiqashunoslar ota-bola Abdulqodir Marog‘iy va SadriddinMarog‘iy, musiqashunos Ardasher Changiy, shuningdek, faylasuflar Sa’duddin Taftazoniy va Mirsaid Sharif Jurjoniy, rassomlar Pir Ahmad Bog‘i Shamoliy, Abdulxay Bag‘dodiy, tarixchilar Sharafuddin Aliyazdiy, Nizomuddin Shomiy, Ibn Arabshox, Hofizu Abro‘ (xullas, bu ro‘yxatni davom ettirish mumkin) kabi mashhur yuzlab olimlar faoliyat yuritgan. Ilm fan egalarining barchasiga hukmdor o‘z darajalariga qarab mavqe va martabalar berib qo‘ygan, ularga yetarlicha maosh belgilangan.[4]

         Sohibqiron Amir Temur qaysi o‘lkaga qadami tegmasin, u yerlardan dunyoviy ilm egalarini o‘zi bilan saltanat poytaxti Samarqandga olib kelgan. 12 yashar bolaligida Shom (Suriya)dan Samarqandga keltirilgan Ibn Arabshoh ham Amir Temurga nisbatan bir oz adovati bo‘lsa-da u haqida xolisona fikr yuritib ijobiy fikrlar yazgan. Ulug‘ bobokalonimizning maqsadi bunyodkorlik ezgulik va adolatga yo‘g‘rilganligi tufayli tarixchi haqiqatdan ko‘z yuma olmagan. Buyuk Temurning hayotidagi shiori: “Adovat emas, adolat kerak”, – degan tamoyilga tayanganligi bu borada etiborga loyiqdir. “Temur olimlarga mehribon bo‘lib sayyid shariflarni o‘ziga yaqin tutardi[5]. 

Ulamo va fozillarga to‘la izzat ko‘rsatib, ularni har qanday kimsadan tamom muqaddam ko‘rardi. Ularning har birini o‘z martabasiga qo‘yib izzat-ikromi va hurrmatini unga ochiq izhor qilardi. Ularga nisbatan o‘z muruvvati bisotini yozar ediki, bu muruvvati uning haybati bilan aralash edi. Ular bilan mazmunli bahs ham yuritar ediki, bahsida insofu himmat bo‘lar edi. Uning lutfi qahri ichiga qorilgan bo‘lib, qo‘rsligi ezguligi orasiga qo‘shilgan edi”, – deb yozib qoldirgan Ibn Arabshoh. Qur’oni Karimni yod bilgan, ushbu muqaddas kiitobdagi 754 bor “ilm” so‘zining takrorlanishini vujudiga singdirib, qalb zikriga aylantirgan, yoxud hadisi – sharifdagi “olimlar – payg‘ambarlarning izdoshlaridir”, – degan aqidaga amal qilgan hukmdor bundan boshqacha bo‘lishi mumkin emasdi. Sohibqiron Amir Temur turkiy, fors, arab tillarini yaxshi bilganligi, ilm-fan va ma’naviyat darg‘alarining suhbatidan bahramand bo‘lishi tufayli o‘sha davr tarixchilarining yozishicha uning majlislarida mashvaratlarida uyatsiz gaplar, qon to‘kish, asir olish, g‘orat qilish va ayollar xususida haqoratli so‘zlar hech qachon aytilmagan. 

Ilm-fan hamda madaniyat homiysi, ma’naviyat timsoli, xalqimizning faxri va g‘ururi bo‘lgan Sohibqiron Amir Temurning ruhi barchamizni qo‘llashini yaratgandan so‘rab qolamiz.[6]

Foydalanilgan Adabiyotlar Ro‘yxati

1.Qosimov, A. Amir Temur va uning davlat tuzilmasi. Toshkent. (2007). Ma’naviyat.

2.  Niyozov, R. Samarqand: Ilm va madaniyat markazi. Toshkent. (2012).

3.  Shamsiyev, A. Temur va ilm-fan rivoji. Samarqand. (1994).

4.  Baliyev, M. Amir Temurning madaniy merosi. Toshkent. (2005).

5.  Abdullayev, F. Ilm-fan va Amir Temur: Tarixiy tahlil. Toshkent. (2011)

6.  G‘ulomov, M. Temur davrining ilmiy markazlari va yutuqlari. Samarqand. Samarqand Davlat Universiteti nashriyoti. (2008).