Inklyuziv ta'limni amalga oshirishda oila va jamiyatning o‘rni beqiyosdir. Maxsus ehtiyojli bolalar uchun to‘laqonli ta'lim olish imkonini yaratish nafaqat pedagoglarning, balki ota-onalar, jamiyat institutlari va mahalliy hamjamiyatlarning faol ishtirokini talab etadi. Zamonaviy pedagogik yondashuvlarda “inklyuzivlik” tushunchasi shunchaki barcha bolalarning bir makonda o‘qishi emas, balki ularning ehtiyojlariga mos, individual rivojlanishiga xizmat qiladigan ta'lim muhiti yaratishni anglatadi. Shaxsan mening amaliy tajribamda ham maxsus ehtiyojli bolalar bilan ishlovchi o‘qituvchilarning asosiy muammosi oilaviy hamkorlikning sustligi va ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash infratuzilmasining yetarli emasligida ko‘rinadi. Shunday ekan, inklyuziv ta'lim samaradorligi ko‘p jihatdan oilaviy muhit va ijtimoiy munosabatlarga bog‘liqdir.
OILAVIY INKLYUZIV
Oila – bolaning ilk ijtimoiylashtiruvchisi. Bolaning o‘ziga ishonchi, o‘quv faoliyatiga bo‘lgan munosabati, tengdoshlari bilan muloqoti birinchi navbatda oilada shakllanadi. Kuzatuvlarimda shuni ko‘rdimki, aynan ota-onasining muomalasining iliqligi, e'tibori va davomiy bo‘lgan bolalar o‘z tengdoshlari orasida kamroq ajralib turadi, o‘zini erkin his qiladi. Aksincha, farzandini nogiron deb qabul qilgan va uni “himoya” bahonasida jamiyatdan ajratgan oilalarda bola o‘zini yaroqsiz his qilishi, ijtimoiy fobiyalar bilan o‘sishi mumkin. Boshqa tomondan, pedagoglarning ota-onalar bilan samarali muloqoti hali-hanuz sust. Ta'lim muassasalari, ayniqsa, umumiy o‘rta ta'lim maktablarida oilaviy maslahatlashuvlar faqat muammolar yuzaga kelganidagina amalga oshiriladi.
JAMIYATNING TA'SIRI
Jamiyat – bu keng tushuncha. Unga maktab atrofidagi muhit, mahalla, ommaviy axborot vositalari, davlat siyosati va ko‘chadagi tasodifiy insonlarning qarashi ham kiradi. Insonni jamiyat qabul qilmasa, hatto eng zamonaviy darsliklar va ilg‘or pedagoglar ham bolaning ijtimoiy integratsiyasini to‘liq ta'minlay olmaydi. Shu jihatdan qaraganda, inklyuziv ta'lim – bu faqat maktab ichidagi ish emas, balki jamiyatdagi barcha tizimlarning uyg‘un harakati natijasidir. Misol uchun, jamoat transporti imkoniyatlarining yo‘qligi ko‘zi ojiz yoki yurishida cheklovi bor bolalar uchun maktabga borishni imkonsiz qiladi. Shuningdek, ijtimoiy tarmoqlarda nogironlikni "dard", "yuk" sifatida tasvirlash hanuz mavjud. Bu esa odamlar ongida salbiy ijtimoiy stigma hosil qiladi.
DOLZARB MUAMMOLAR VA CHAQIRIQLAR
Hozirgi kunda ko‘plab pedagoglar inklyuziv ta'lim konsepsiyasining mazmun-mohiyatini yetarlicha anglab yetmagan. Bu holat ularning bunday ta'lim shakliga ehtiyotkorona, ba'zan esa og‘ir yuk sifatida qarashlariga sabab bo‘lmoqda. Maxsus ehtiyojli bola sinfga jalb etilganda, o‘qituvchilar undan mustaqil, individual yondashuvni talab qiladigan, dars jarayonini moslashtirish zarur bo‘lgan o‘quvchi sifatida ko‘radilar. Bu esa dars metodikasini qayta ko‘rib chiqish, vaqt va kuch sarflashni talab qilgani sababli, ko‘pchilik pedagoglarda xavotir va tayyorgarlik yetishmasligi bilan bog‘liq qiyinchiliklar yuzaga keladi. Shunday ekan, pedagoglarning inklyuziv ta'limga nisbatan ongli va ijobiy munosabatini shakllantirish, ularni zamonaviy metodikalar, psixologik yondashuvlar, adaptiv ta'lim vositalari bilan qurollantirish dolzarb vazifa sifatida qaralishi lozim. Faol va ishonchli o‘qituvchi inklyuziv muhitda nafaqat ta'lim beruvchi, balki integratsiyalashuv jarayonining bosh harakatlantiruvchisidir.
Shu o‘rinda shaxsiy tavsiyalarim bilan o‘rtoqlashishni joiz, deb bilaman. Har bir umumiy o‘rta ta'lim muassasasida "inklyuziv ta'lim koordinatori" lavozimi joriy etilishi lozim. Shuningdek, yangi o‘qituvchilarni ishga qabul qilishda ularning inklyuziv yondashuvga tayyorgarligi ham sinovdan o‘tkazilishi, pedagogik jamoalarga maxsus ehtiyojli bolalar bilan ishlagan tajribali defektolog yoki logoped-pedagoglar biriktirilishi samarali natijalarga erishishda ijobiy samarasini ko‘rsatadi.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, inklyuziv ta'lim – bu ta'lim tizimidagi islohot emas, balki butun jamiyatning insonparvarlik tamoyillariga sodiqligining belgisi. Har bir bola jamiyatning teng a'zosi sifatida e'tirof etilgandagina, inklyuzivlik o‘z maqsadiga yetadi. Bu yo‘lda oila, pedagog, davlat va jamiyat – barchasi bir yo‘nalishda harakat qilishi shart. Menimcha, bu bir vaqtning o‘zida ma'naviy taraqqiyot yo‘lidagi muhim bosqich hamdir.
Malikaxon HAMIDOVA,
Chirchiq davlat pedagogika universiteti o‘qituvchisi
