O‘zbek kitob grafikasi: Miniatyuradan zamonaviy dizayngacha
bo‘lgan rangin sayohat
Biz kitobni qo‘limizga olar ekanmiz, birinchi navbatda uning "libosi" – muqovasiga ko‘zimiz tushadi. Sahifalarni varaqlaganimizda esa matnni bezab turgan illustratsiyalar, chizgilar va harflarning o‘ziga xos uslubi bizni asar olamiga yetaklaydi. Bu – kitob grafikasi san’ati bo‘lib, u so‘z bilan tasvirning uyg‘unligidan tug‘iladi. O‘zbek kitob grafikasi asrlar davomida shakllangan boy va rang-barang tarixga ega. Keling, ushbu san’atning go‘zal miniatyuralardan tortib bugungi zamonaviy dizayngacha bosib o‘tgan yo‘liga birgalikda nazar tashlaymiz.
Oltin bilan bezalgan sahifalar: Temuriylar davri miniatyurasi. O‘zbek kitob grafikasi ildizlari uzoq o‘tmishga, xususan, Temuriylar Uyg‘onish davriga borib taqaladi. Bu davrda kitobat san’ati yuksak darajaga ko‘tarilib, qo‘lyozma asarlarni bezash alohida san’at turi sifatida shakllandi. Ayniqsa, Hirot miniatyura maktabi o‘zining betakror uslubi bilan dong taratdi.
Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy asarlariga ishlangan miniatyuralar bu san’atning haqiqiy durdonalaridir. Kamoliddin Behzod kabi daho musavvirlar Navoiyning “Xamsa” dostonlaridagi Bahromning yetti go‘zal bilan uchrashuvi, Farhodning tog‘ni kesayotgani yoki Majnunning sahrodagi holatini shunday jonli va nafis tasvirlaganki, bu rasmlar she’riy matnning o‘ziga xos sharhiga aylangan.
Bu miniatyuralarda har bir detal – qahramonlarning kiyimi, me’moriy bezaklar, tabiat manzaralari – nozik did va mahorat bilan chizilgan. Yorqin va tabiiy ranglar, oltin suvi yugurtirilgan bezaklar qo‘lyozmaga shohona ko‘rk bag‘ishlagan. Bu davr kitob san’ati nafaqat mazmun, balki shakl ham qanchalik muhim ekanini ko‘rsatib bergan eng yorqin misoldir.
Yangi davr, yangi qoidalar: Sovet davri kitob grafikasi. XX asr o‘zbek san’atiga, jumladan kitob grafikasiga ham tub o‘zgarishlar olib keldi. Qo‘lyozma an’analari o‘rnini bosma texnologiyalar egalladi. Endi kitob keng omma uchun nashr etila boshlandi va uning bezagi ham shunga mos ravishda o‘zgardi.
Bu davrda o‘zbek kitob grafikasi maktabining asoschilaridan biri Iskandar Ikromov kabi professional rassomlar yetishib chiqdi. Ular milliy bezak san’ati (naqsh) an’analarini Yevropa realistik tasvir uslublari bilan uyg‘unlashtirishga harakat qilishdi. Abdulla Qodiriyning "Obid ketmon", G‘afur G‘ulomning "Shum bola" asarlariga ishlangan ilk illustratsiyalar, Muqimiy va Furqat she’riy to‘plamlarining bezaklari o‘sha davr ruhini aks ettiradi.
Sovet davri grafikasida mafkuraviy ruh ustunlik qilgan bo‘lsa-da, rassomlar asar qahramonlarining ichki dunyosini, xarakterini ochib berishga intilishgan. Rangli tasvirlardan ko‘ra oq-qora chiziqli grafikaga (linogravyura, ksilografiya) ko‘proq murojaat qilingan. Bu uslub o‘zining keskinligi, ifodaliligi bilan ajralib turardi. Bolalar adabiyoti uchun yaratilgan rasmlar esa alohida yo‘nalish sifatida rivojlanib, yorqin va sodda tasvirlari bilan yosh kitobxonlarni o‘ziga maftun etgan.
Erkinlik va rang-baranglik: Mustaqillik yillaridagi izlanishlar. Mustaqillik yillari o‘zbek san’atkorlari uchun yangi ijodiy ufqlarni ochdi. "Sotsialistik realizm" qolipidan chiqqan rassomlar va dizaynerlar endi uslub va mavzu tanlashda erkin bo‘ldilar. Bu holat kitob grafikasida ham o‘z aksini topdi.
Bugungi kunda kitob muqovalari shunchaki nom va muallif yozilgan qog‘oz emas, balki asarning g‘oyasini, ruhini va janrini o‘quvchiga yetkazuvchi mustaqil san’at asariga aylandi. Dizaynerlar metafora, ramz va zamonaviy tipografikadan (shrift san'ati) keng foydalanmoqdalar. Tarixiy asarlar uchun milliy naqshlar va an’anaviy uslublar qayta jonlantirilayotgan bo‘lsa, zamonaviy nasr uchun minimalist, konseptual va avangard yechimlar taklif etilmoqda.
Kompyuter texnologiyalari va raqamli grafika rassomlarga cheksiz imkoniyatlar yaratdi. Bugun yosh va iqtidorli illustratorlar nafaqat bosma nashrlar, balki elektron
kitoblar va audiokitoblar uchun ham ajoyib vizual materiallar yaratmoqda. Bolalar kitoblari grafikasi esa alohida yuksalishni boshdan kechirmoqda – yorqin, serjilo va bolalar psixologiyasini inobatga olgan holda yaratilgan rasmlar yosh avlodning kitobga bo‘lgan mehrini oshirishga xizmat qilmoqda.
Xulosa. O‘zbek kitob grafikasi san’ati nafis miniatyuralardan boshlanib, mafkuraviy realizm sinovlaridan o‘tib, bugungi kunda rang-barang va erkin ijodiy izlanishlar davriga yetib keldi. Har bir davr o‘z izini qoldirdi, o‘z qahramonlarini yetishtirdi. Kitob varaqlab o‘tirar ekansiz, uning nafaqat so‘zlariga, balki chizgilariga ham e’tibor bering. Zero, har bir tasvir ortida katta tarix, mahorat va asarga bo‘lgan mehr yashiringan. Bu san'at esa adabiyotimiz bilan hamnafas yashashda va rivojlanishda davom etadi.
Sobirov Sarvar Tursunmurotovich
Chirchiq davlat pedagogika univesiteti“San’atshunoslik” fakulteti
“Tasviriy sanʼat va dizayn” kafedrasi dotsenti.
