Ushbu tahliliy maqola tasviriy san’at va dizayn ta’limida sun’iy intellekt (SI) texnologiyalarining o‘rni, rivojlangan mamlakatlar tajribasi va O‘zbekiston ta’lim tizimiga integratsiya qilish zaruratini yoritadi.
XXI asrning uchinchi o‘n yilligida tasviriy san’at “raqamli inqilob”dan “intellektual inqilob” bosqichiga o‘tdi. An’anaviy ta’limda talaba texnik ko‘nikmalarni (chizish, bo‘yash, kompozitsiya yaratish) egallash uchun yillar sarflagan bo‘lsa, bugungi kunda Midjourney, DALL-E, Stable Diffusion kabi vositalar bu jarayonni tezlashtirib, asosiy e’tiborni kreativ g‘oya va konseptual fikrlashga qaratishni talab qilmoqda.
SI texnologiyalarining tasviriy san’at va dizayn sohasini o‘qitishda qo‘llashning zaruratini quyidgi omillar bilan izohlash mumkin:
Mehnat bozori talabi: Zamonaviy dizayner va rassomdan nafaqat chizish, balki SI bilan hamkorlik qilish (prompt engineering) ko‘nikmasi talab qilinmoqda.
Ta’limni individuallashtirish: SI har bir talabaning qobiliyatiga moslashgan holda unga shaxsiy trayektoriya tuzib berishi mumkin.
Vaqt samaradorligi: Texnik ishlarni avtomatlashtirish orqali ijodiy izlanishga ko‘proq vaqt ajratiladi.
Xalqaro tajribalar va tahlillar shuni koʻrsatadiki, rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning SI va san’at ta’limidagi yondashuvlari turlicha. Quyidagi jadvalda 9 ta davlatning strategiyasi qiyosiy tahlil qilingan:
Mamlakat | SI va San’at ta’limidagi asosiy yondashuv | O‘ziga xos xususiyati |
AQSH | Innovatsion laboratoriya. SI vositalarini (Adobe Firefly, Midjourney) oliy ta’lim dasturlariga chuqur integratsiya qilish. | Mualliflik huquqi va SI etikasi bo‘yicha chuqur bahslar bilan birga, talabalarni “AI-artist” sifatida tayyorlashga urg‘u beriladi. |
Xitoy | Davlat strategiyasi va ommaviylik. Maktablardan boshlab raqamli savodxonlik va san’atni birlashtirish. | SI texnologiyalarini an’anaviy xitoyrassomchiligi (Gohua) bilan uyg‘unlashtirish va dizayn sohasida tezkor ishlab chiqarishga yo‘naltirish. |
Finlandiya | Pedagogik moslashuv. “Elements of AI” milliy dasturi orqali san’atni texnologiya bilan uyg‘unlashgan holda o‘qitish. | Asosiy e’tibor texnologiyaga emas, balki tanqidiy fikrlash va kreativlikni SI yordamida rivojlantirishga qaratilgan. |
Yaponiya | Manga va Anime sanoati. SI yordamida personajlar yaratish va animatsiya jarayonlarini avtomatlashtirish. | “Inson va mashina hamkorligi” falsafasi. Robototexnika va tasviriy san’at sintezi kuchli rivojlangan. |
Buyuk Britaniya | Kreativ industriya drayveri. London san’at universiteti (UAL) kabi markazlarda SI san’atdagi eksperiment vositasi sifatida. | Dizayn fikrlash (Design Thinking) jarayonida SI generatsiyasidan “moodboard” va eskizlar yaratishda keng foydalanish. |
Hindiston | Autsorsing va IT integratsiyasi. Dizayn va vizual effektlar (VFX) sohasida SI vositalarini o‘zlashtirish. | Katta hajmdagi dizayn buyurtmalarini tez va sifatli bajarish uchun SI vositalaridan unumli foydalanishga o‘rgatish. |
Rossiya | Raqamli san’at (Digital Art). Yandex va boshqa platformalar bazasida neyrotarmoqlar orqali san’at asarlari yaratish. | Klassik akademik maktabni saqlagan holda, qo‘shimcha ta’lim sifatida raqamli dizayn kurslarini joriy etish. |
Qozog‘iston | Raqamli transformatsiya. “Raqamli Qozog‘iston” dasturi doirasida IT va Art yo‘nalishlarini yaqinlashtirish. | Markaziy Osiyoda yetakchi bo‘lishga intilish, startaplar orqali kreativ sohalarni qo‘llab-quvvatlash. |
O‘zbekiston | Rivojlanish bosqichi. “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasi doirasida endigina kirib kelmoqda. | Hozircha asosan mustaqil o‘rganuvchilar va xususiy sektor yetakchilik qilmoqda. Oliy ta’limda metodik ta’minot yaratishga ehtiyoj katta. |
SI ni ta’limga joriy etishning samaradorligi shunchaki “moda” emas, balki kognitiv psixologiya va pedagogika fanlari bilan asoslanadi. An’anaviy ta’limda talaba ko‘p vaqtini quyi bosqichlarga (eslab qolish, tushunish, qo‘llash - masalan, shtrixlash texnikasi) sarflaydi. SI vositalari yordamida talaba to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahlil qilish, baholash va yaratish bosqichiga o‘tishi mumkin. Natijada talaba texnik ijrochi emas, balki “Art-direktor” darajasida fikrlashni o‘rganadi. SI talaba uchun “intellektual hamkor” vazifasini bajaradi. Talaba o‘zining hozirgi texnik mahorati bilan chiza olmaydigan murakkab kompozitsiyalarni SI yordamida vizualizatsiya qiladi. Bu talabaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi va estetik didini o‘zining qo‘l mahoratidan tezroq rivojlantirishga imkon beradi. Dizayn jarayonida ranglar palitrasini tanlash, shriftlarni moslash kabi jarayonlarni SI soniyalar ichida amalga oshiradi. Provardida miya resurslari to‘liq g‘oyaning originalligi va ijtimoiy ahamiyatiga yo‘naltiriladi.
Xalqaro tajribalardagi sohadagi ijodkorlik va shiddatli rivojlanish bevosita SI imkoniyatlari bilan uzviy bog‘liqdir. Shunday ekan O‘zbekiston tasviriy san’at ta’limi tizimida ham yuqori samaradorlikka erishish uchun quyidagi qadamlar global zaruratdir:
Gibrid o‘quv dasturlari: O‘quv reja va o‘quv dasturlariga an’anaviy Qalamtasvir va Rangtasvir fanlari qatoriga “Generativ san’at va promt-injiniring”, “Tasviriy san’at asarlarini SI orqali badiiy-kompozitsion va tanqidiy tahlil qilish” kabi bir qator fanlarni kiritish shart.
Pedagoglar malakasi: O‘qituvchilar SI ni “raqib” emas, balki “assistant” sifatida qabul qilishlari uchun maxsus treninglar tashkil etish. Ushbu yo‘nalishda tashkilot tomonidan professor-o‘qituvchilar va talabalar uchun barcha zarur shart-sharoitlar yaratish.
Milliy kontent: O‘zbek miniatyurasi, naqshlari va me’morchiligini taniy oladigan milliy SI modellarini (yoki mavjud modellarga Lora/Fine-tune usulida o‘rgatish) shakllantirish ustida ishlash.
AQSH, Xitoy va Finlandiya tajribasi shuni ko‘rsatadiki, sun’iy intellekt tasviriy san’atni o‘ldirmaydi, aksincha, uni yangi, yanada yuqori sifat bosqichiga olib chiqadi. O‘zbekiston uchun bu — ta’lim sifatini qisqa vaqtda jahon standartlariga yetkazishning eng samarali yo‘lidir. Bunday yondashuv talabalarni shubhasiz kelajak o‘qituvchisiga aylantiradi va kelajakda pedagoglik faoliyati bilan birga ilmiy tadqiqotlar bilan shug‘ullanish hamda raqamli kelajak kasblarini ham egallashiga asos bo‘lib xizmat qiladi.
X.X.Muratov
Tasviriy san’at va dizayn kafedrasi p.f.f.d., (PhD), dotsenti
