Tarixning qora satrlarida ismini yo‘qotgan, ammo qalblar xotirasida porlab turgan siymolar bor. Ulardan biri – ilm-ma’rifat yo‘lida jon fido qilgan, o‘z xalqining ertangi kuni uchun yashagan va halok bo‘lgan ma’rifatparvar, jadid adibi, pedagog, turkolog, tarjimon Xolid Saiddir.
Xolid Said kim?
U 1888 yili Toshkent bag‘ridagi Bo‘stonliq tumanining Qo‘shqo‘rg‘on qishlog‘ida dunyoga keldi. Uning asl ismi Xolxo‘ja bo‘lsa-da, keyinchalik u tarix sahnasida Xolid Said nomi bilan tanildi. Oilada besh farzand orasida kamtarin, ammo g‘ururli o‘sgan bu o‘g‘lon, hayotini ilm va o‘qituvchilikka, millatni uyg‘otishga bag‘ishladi. Yoshligida qishloq maktabida tahsil ko‘rgan Xolid Said, keyinchalik Toshkentdagi "Beklarbegi" madrasasida ilm egalladi. Bu o‘rinda u zamonasining ilg‘or tafakkur egalari – jadidlar g‘oyasiga mahliyo bo‘lib, ma’rifat yo‘lini tanladi.
1914 yilgacha Toshkentdagi yangi usul maktablarida muallimlik qildi, “Sadoi Turkiston”, “Sadoi Farg‘ona” kabi jadid matbuotida “Hayoliy”, “Sayyoh darvesh” taxalluslari ostida maqolalar, she’rlar yozdi. Khalid Said ilm izlab 1914–1918 yillarda Turkiyaga boradi, Istanbul universitetida tarix va filologiya bo‘yicha tahsil oladi. Bu tahsil unga nafaqat ilm, balki musulmon Sharqining milliy uyg‘onish g‘oyalari bilan nafas olish imkonini berdi.
Ilm, fidoyilik va fojia
U Ozarbayjonda, Ganjada faoliyat olib borar, o‘qituvchilarga saboq berar, bir vaqtning o‘zida turkiy xalqlar taqdiriga daxldor jarayonlarda qatnashar edi. 1920 yilda boshlangan Ganja qo‘zg‘oloni va sovet istilosi sababli u Turkistonga qaytadi va Toshkentda pedagogik faoliyatini davom ettiradi. Biroq qalbi Ozarbayjonda qolgan bu inson 1922 yili yana Bokuga boradi. U yerda ishchi fakultetidan to pedagogik kurslargacha, hatto O‘zbekiston konsul mehmonxonasida ham xizmat qiladi.
Afsuski, vatanparvarlik va milliy g‘urur uni qamchi ostiga olib kiradi. “Aksilinqilobiy targ‘ibot” degan to‘qima ayb bilan ishdan haydaladi. Shunga qaramay, Khalid Said ijtimoiy-madaniy harakatlar markazida bo‘ladi. 1922 yilda Bokuda tuzilgan “Yangi alifbo qo‘mitasi” a’zolari bilan birga sovet turkiy xalqlari orasida lotin yozuvini targ‘ib etish safarida ishtirok etadi. Bu ish uning xalq dardini, ma’rifat taqdirini naqadar yuragiga yaqin tutganini ko‘rsatadi.
Ilmiy merosi ham beqiyos. U “Usmonli, o‘zbek, qozoq tillarining qiyosiy sintaksisi”, “Muxtasar uslubiyot”, “Ozarbayjon maktablari uchun rus tili” kabi ilmiy asarlar yozgan. Bundan tashqari, u Abdulla Qodiriyning “O‘tgan kunlar” romanini ozarbayjon tiliga tarjima qilgan ilk tarjimonlardan biridir. Uning ilm-fan yo‘lidagi xizmatlari evaziga 1935 yilda fan nomzodi darajasi va dotsentlik unvoniga sazovor bo‘ladi.
Ammo Sho‘ro mashinasining g‘azabi ilmga, adolatga, vijdonga parvo qilmadi. 1937 yil 3 iyun kuni Khalid Said “millatchi” va “josus” degan ayblar bilan hibsga olinadi va 12 oktyabrda Bokuda otib tashlanadi. Uning ayoli, sadoqatli umr yo‘ldoshi Sora Rizo qizi ham hibsga olinib, 14 yil Sibirda surgunda yashashga majbur bo‘ladi. Vatan sog‘inchi, g‘am, iztirob va quvg‘indan horigan bu ayol 1955 yilda qaytib kelsada, umrining oxirgi yillarini og‘riq bilan o‘tkazadi.
Xotira va saboq
Xolid Said hayoti – bu bir insonning fojiasi emas, butun bir avlodning, bir ma’rifatparvar davrning fojiasidir. Uning xotirasi, ilmiy merosi, vatanga bo‘lgan sadoqati bizga saboq, g‘urur va mas’uliyat yuklaydi. Bugun biz uning nomini qayta kashf etar ekanmiz, jadidlar merosining boqiyligiga yana bir bor ishonch hosil qilamiz.
Muallif:
Ibrohim ERGASHOV,
Chirchiq davlat pedagogika universiteti, Gumanitar fanlar fakulteti talabasi
